Çayönü Ören Yeri 16 Mart 2020 Bir dağ eşiği ovası olan Ergani Ovası’nda yer alan Çayönü, Anadolu, Mezopotamya ve Zagros bölgeleri arasında 6000 m2 kazı alanıyla en geniş kazılmış Çanak Çömleksiz ve Çanak Çömlekli Neolitik Dönem yerleşmesidir. Ergani ilçesinin 7 km güneybatısında, doğal ve arkeolojik sit Hilar Kayalıklarında kurulu Hilar Köyü’nün kuzeyinden akan Boğazçay’ın kuzey yakasındadır. Güneydoğu Anadolu Bölgesi’ndeki ilk bilimsel kazı olan Çayönü’nde kazılar, 1962 yılında Halet Çambel (1916-2014) ve Robert J. Braidwood (1907-2003) tarafından başlatılan uluslar ve disiplinler arası nitelikli İstanbul ve Chicago Üniversiteleri Güneydoğu Anadolu Tarihöncesi Araştırmaları Karma Projesi kapsamında 1964 -1991 yılları arasında çok sayıda uzmanın katılımıyla sürdürülmüştür. 1990-91 yıllarında kazı alanın bir bölümü Açık Hava Müzesi şeklinde düzenlenmiştir. 2015 yılında tekrar başlayan kazılar ile gerek Açık Hava Müzesi genişletilerek modern tanıtım olanakları ile donatılacak gerekse yerleşmenin Hilar Kayalıkları ile ilişkisi ve ilk çanak çömlek kullanan Neolitik topluluğun yaşam biçimi araştırılacaktır. Çayönü’nün benzersiz en önemli yanı Esas Çayönü Evresi olarak bilinen, M.Ö. 9300-6300 yılları arasındaki 3000 yıllık zaman diliminde köyden günümüz kentine doğru gelişmenin ilk basamakları olan yerleşik avcı-toplayıcı bir düzenden tarım ve besiciliğe geçiş ve küçükbaş hayvancılığı ile yarı göçebeliğe geri dönme sürecini bütün ayrıntılarıyla kesintisiz sergilemesidir. Çayönü doğal çevre ile uyumlu ama çevrenin her türlü olanağından yararlanan, çevrenin yıkıcı tahribatlarına karşı çözüm üreterek kendini geliştiren bir yaşamın süre geldiği uzun soluklu bir yerleşmedir. Çayönü’nün mimarlık tarihi açısından önemi dal ve kamışlardan yapılan, bazen taş subasmanlı, yuvarlak çukur barınaklardan taş ve kerpiç taşıyıcı duvarlı önce tek katlı sonra taş bodrumlu dörtgen yapılara, çatıdan yapı malzemesine kadar her sorunun çözümlenerek geleneksel Anadolu köy mimarisinin temellerinin atılmasıdır. Kireç söndürülerek yapılan dünyanın en eski mozaik döşemesi Terrazzo dünyada tektir. Tinsel yaşamın önemli öğesi “ata/ölüm kültü”nün temsilcisi, içinde değişik gömüt geleneklerini yansıtan dörtyüzden fazla bireyin gömülü olduğu Kafataslı Yapı, tabanı özenle yapılmış Saltaşı Döşemeli Yapı ile dikilitaşların bulunduğu 60 x 20 m boyutlarındaki büyük meydan Plaza ayrıcalıklı mimari örneklerdir. Çayönü için takı ve süsleme öğesi işçiliği küçük bir “sanayi sitesi” kuracak kadar önemli bir uğraştır. Atölyelerin boncuk, çeşitli bezeme öğeleri, kemik aletler -özellikle iğneler-, çakmaktaşı deliciler (matkap ucu), taş bızlar, “tornavidalar” üretimi gibi farklı işlevleri vardır. Çeşitli taşlar, kemik, diş, kavkı gibi günümüze ulaşan malzemelerden üretilen çok delikli, çift delikli, eşkenar dörtgen gibi farklı biçimlerdeki boncuklar ile halkalar ve kakmaların mezar hediyeleri arasında seyrek rastlanması yerleşim içi tüketimden çok değiş-tokuş ve/veya hediye amaçlı olduğunu ya da başka yerleşmelere “ısmarlama” yapıldığını düşündürmektedir. Çayönü insanlarının bakırı bazen soğuk bazen ısıtıp levha şeklinde döverek yaptığı takı parçaları ile biz gibi küçük aletler madenciliğin ilk temelini oluşturur. Bakır boncukların da değiş tokuşta önemli bir öğe olduğu öngörülmektedir. Ketenin kültüre alınması ve dokunması, deri işçiliğinin yanı sıra çeşitli boyutlardaki keser, keski ve baltalar bugün elimize geçmeyen ahşap işçiliğinin önemli uğraşlar arasında olduğunu gösterir. Kemikten zengin iğne ve bız takımları da yoğun bir dikiş faaliyetine işaret etmektedir. Tam işlevi belirlenemeyen Çayönü aleti olarak bilinen obsidyen alet buraya özgüdür. Saplı kazıyıcı gibi çok çeşitli kazıyıcılar, bıçaklar, kalemler, çeşitli deliciler ve uçlar çakmaktaşı ve obsidyenden yerleşmede üretilmiştir. Boynuz oraklar, öğütme taşları, ezgi taşları, tokmaklar tahıl ve baklagillerin bitkisel beslenmedeki önemine işaret eder. Son evrelerdeki taş kazmalar tarım faaliyetinin toplayıcılığın kısmen yerini aldığının en iyi verisidir. Taş toplar, oluklu taşlar, yassı delikli taşlar gibi çok değişik taş aletler mevcuttur. Çayönü Ören yerinin hemen yakınında yer alan Hilar Mağaraları, M.S. 1.yy ile 4.yy arasında nekropol (mezarlık) alanı olarak kullanılmıştır. 14-15.yy. da ise kervan yolu üzerinde bulunan nekropol alanında açıkta bulunan mezar odaları genişletilmiş; bu odaların bir bölümü yatma yeri, bir bölümü ise mescit olarak kullanılmıştır. Hilar Mağaralarındaki kaya mezarları dikdörtgen plana sahiptir. Mezar odaları içinde yarım ay formunda klineler (sedirler) bulunur. Bazı mezarlar üzerinde kabartmalar ve eski Süryanice tazılar bulunur. Ayrıca çevrede, eskiden şarap üretimi için kullanılan oyuklar da vardır. kaynak:http://mezopotamya.travel/index.php/tr/sayfa/cayonu-oren-yeri